Η σοκολάτα είναι ένα προϊόν που παράγεται από τους κόκκους κακάο, οι οποίοι βρίσκονται κυρίως στα τροπικά κλίματα της δυτικής Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, και η πιο κοινή του ονομασία, η οποία θα χρησιμοποιηθεί και σε αυτό το άρθρο, είναι κακάο. Οι χώρες της δυτικής Αφρικής, κυρίως η Γκάνα και η Ακτή Ελεφαντοστού προμηθεύουν περισσότερο από το 70% της ποσότητας κακάο παγκοσμίως. Το κακάο που καλλιεργούν και συλλέγουν πωλείται στην πλειονότητα των σοκολατοβιομηχανιών, συμπεριλαμβανομένης και της μεγαλύτερης στον κόσμο.
Τα τελευταία χρόνια, ορισμένες οργανώσεις και δημοσιογράφοι έχουν αποκαλύψει την εκτεταμένη χρήση παιδικής εργασίας, και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και δουλείας, στις φυτείες κακάο στη δυτική Αφρική. Έκτοτε, η βιομηχανία γίνεται ολοένα και πιο μυστικοπαθής, καθιστώντας δύσκολο στους δημοσιογράφους όχι μόνο το να αποκτήσουν πρόσβαση στις φυτείες όπου ακόμα γίνονται παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά και να μεταφέρουν τις πληροφορίες στον κόσμο.
Το 2004, οι συνοδοί της Πρώτης Κυρίας της Ακτής Ελεφαντοστού, φέρονται να απήγαγαν και σκότωσαν έναν δημοσιογράφο που έκανε ρεπορτάζ για την διαφθορά της κυβέρνησης όσον αφορά την επικερδή βιομηχανία του κακάο.
Το 2010 οι κυβερνητικές αρχές της Ακτής Ελεφαντοστού απομάκρυναν τρεις δημοσιογράφους, εκπροσώπους εφημερίδας, ύστερα από τη δημοσίευση ενός άρθρου που εξέθετε την κυβερνητική διαφθορά όσον αφορά τον τομέα της καλλιέργειας κακάο. Οι φυτείες της δυτικής Αφρικής προμηθεύουν κακάο σε διεθνείς κολοσσιαίες επιχειρήσεις όπως η Hershey’s, η Mars και η Nestle – αποκαλύπτοντας την άμεση σύνδεση της βιομηχανίας με τις χειρότερες μορφές παιδικής εργασίας, ανθρώπινης διακίνησης και δουλείας.
Στη δυτική Αφρική, το κακάο καλλιεργείται κυρίως με σκοπό την εξαγωγή. Το 60% των εσόδων από τα προϊόντα εξαγωγής της Ακτής Ελεφαντοστού προέρχεται από το κακάο της. Καθώς η βιομηχανία σοκολάτας έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, έχει αυξηθεί αντιστοίχως και η ζήτηση για φθηνό κακάο. Κατά μέσο όρο, οι καλλιεργητές κακάο κερδίζουν λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα, δηλαδή το εισόδημά τους κατατάσσεται κάτω από το όριο φτώχειας. Ως αποτέλεσμα αυτού, συχνά καταλήγουν στη χρήση παιδικής εργασίας για να κρατήσουν τις τιμές τους ανταγωνιστικές.
Τα παιδιά της δυτικής Αφρικής ζουν σε περιβάλλοντα υψηλού επιπέδου φτώχειας και τα περισσότερα ξεκινούν να δουλεύουν σε μικρή ηλικία για να στηρίξουν τις οικογένειές τους. Κάποια παιδιά καταλήγουν στις φυτείες κακάο επειδή χρειάζονται δουλειά και οι διακινητές τους λένε ότι η πληρωμή είναι καλή. Άλλα παιδιά «πωλούνται» στους διακινητές ή στους ιδιοκτήτες των καλλιεργειών από τους ίδιους τους συγγενείς τους, που δεν είναι ενήμεροι για την επικινδυνότητα του περιβάλλοντος εργασίας και την έλλειψη οποιασδήποτε δυνατότητας για εκπαίδευση. Συχνά, οι διακινητές καταφεύγουν στην απαγωγή μικρών παιδιών από χωριά γειτονικών αφρικανικών χωρών, όπως η Μπουρκίνα Φάσο και το Μάλι, δύο εκ των φτωχότερων χωρών παγκοσμίως. Μετά τη μεταφορά τους στις φυτείες κακάο, τα παιδιά μπορεί να μη δουν τις οικογένειές τους για χρόνια, ή ίσως και ποτέ.
Τα περισσότερα παιδιά που εργάζονται σε φυτείες κακάο είναι μεταξύ 12 και 16 ετών, αλλά οι δημοσιογράφοι έχουν βρει παιδιά ακόμη και 5 ετών. Επιπλέον, το 40% αυτών των παιδιών είναι κορίτσια, και μερικά από αυτά παραμένουν εκεί για λίγους μήνες, ενώ άλλα καταλήγουν να εργάζονται εκεί ως την ενηλικίωση.
Η ημέρα εργασίας ενός παιδιού συνήθως ξεκινά στις έξι το πρωί και τελειώνει αργά το απόγευμα. Μερικά από τα παιδιά χρησιμοποιούν πριόνια για να καθαρίσουν τα δάση. Άλλα σκαρφαλώνουν στα κακαόδεντρα για να κόψουν τους καρπούς χρησιμοποιώντας μεγάλα μαχαίρια. Αυτά τα τεράστια, βαριά, επικίνδυνα μαχαίρια είναι τα συνηθισμένα εργαλεία που χρησιμοποιούν τα παιδιά στις φυτείες κακάο, κάτι που παραβιάζει τους διεθνείς νόμους σχετικά με την εργασία και μία σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με την εξάλειψη των χειρότερων μορφών παιδικής εργασίας. Μόλις κόψουν τους καρπούς από τα δέντρα, τα παιδιά τους βάζουν σε σακιά που ζυγίζουν πάνω από 45 κιλά όταν είναι γεμάτα και τα κουβαλούν μέσα στο δάσος.
Ο Aly Diabate, ένας πρώην σκλάβος του κακάο, είπε: «Κάποια από τα σακιά ήταν ψηλότερα από μένα. Χρειάζονταν δύο άνθρωποι για να τοποθετήσουν το σακί στο κεφάλι μου. Κι αν δε βιαζόσουν, σε χτυπούσαν.»
Κρατώντας ένα μόνο μεγάλο καρπό στο ένα χέρι, κάθε παιδί πρέπει να τον χτυπήσει με μαχαίρι και να τον ανοίξει με την άκρη της λεπίδας, για να βγάλει τους κόκκους του κακάο. Κάθε χτύπημα του μαχαιριού ενέχει την πιθανότητα να κόψει τη σάρκα ενός παιδιού. Τα πιο πολλά παιδιά έχουν ουλές στα χέρια, τα μπράτσα, τα πόδια ή τους ώμους από τα μαχαίρια.
Εκτός από τους κινδύνους της χρήσης μαχαιριών, τα παιδιά εκτίθενται σε χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στη γεωργία στις φυτείες της δυτικής Αφρικής. Τροπικές περιοχές όπως η Γκάνα και η Ακτή Ελεφαντοστού έρχονται συστηματικά αντιμέτωπες με εκτενείς συγκεντρώσεις εντόμων και επιλέγουν να ψεκάζουν τα φυτά με μεγάλες ποσότητες βιομηχανικών χημικών. Στη Γκάνα, ακόμα και παιδιά 10 ετών ψεκάζουν με αυτές τις τοξίνες χωρίς προστατευτική ενδυμασία.
Οι ιδιοκτήτες των φυτειών που εκμεταλλεύονται παιδιά συνήθως παρέχουν σε αυτά το φθηνότερο φαγητό που είναι διαθέσιμο, όπως πάστα καλαμποκιού και μπανάνες. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα παιδιά κοιμούνται σε ξύλινες σανίδες σε μικρά κτήρια χωρίς παράθυρα, χωρίς πρόσβαση σε καθαρό νερό και εγκαταστάσεις υγιεινής.
Στις φυτείες κακάο, το 10% των παιδιών-εργατών στη Γκάνα και το 40% στην Ακτή Ελεφαντοστού δεν πηγαίνουν στο σχολείο, γεγονός που αποτελεί παράβαση των Προϋποθέσεων Παιδικής Εργασίας του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας. Η στέρηση της εκπαίδευσης από τα παιδιά αυτά έχει πολλές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες. Χωρίς εκπαίδευση, τα παιδιά των φυτειών κακάο έχουν ελάχιστες ελπίδες να ξεφύγουν από τον κύκλο της φτώχειας.
Ως σήμερα έχει γίνει σχετικά μικρή πρόοδος όσον αφορά τη μείωση ή την εξάλειψη της παιδικής εργασίας και της δουλείας στη βιομηχανία κακάο της δυτικής Αφρικής. Τουλάχιστον, η βιομηχανία έχει συμφωνήσει να προσπαθήσει να εξαλείψει αυτό που το ILO αποκαλεί «χειρότερες μορφές παιδικής εργασίας», οι οποίες καθορίζονται ως πρακτικές που «πιθανόν να βλάπτουν την υγεία, την ασφάλεια ή την ηθική των παιδιών» και περιλαμβάνουν τη χρήση «επικίνδυνων εργαλείων» και οποιασδήποτε εργασίας «παρεμποδίζει τη σχολική εκπαίδευση». Περίπου 1.8 εκατομμύρια παιδιά στην Ακτή Ελεφαντοστού και τη Γκάνα μπορεί να εκτίθενται στις χειρότερες μορφές παιδικής εργασίας σε φυτείες κακάο.
Δουλεία
Πρόσφατα, ερευνητές ανακάλυψαν παιδιά που είχαν διακινηθεί στις φυτείες κακάο της δυτικής Αφρικής και είχαν αναγκαστεί να εργαστούν χωρίς πληρωμή. Η Abby Mills, διευθύντρια της καμπάνιας των Διεθνών Δικαιωμάτων Εργασίας, προσθέτει: «Κάθε έρευνα που έχει διενεργηθεί [στη δυτική Αφρική] δείχνει πως υφίσταται ανθρώπινη διακίνηση, ιδιαίτερα στην Ακτή Ελεφαντοστού». Αν και ο όρος «δουλεία» διακρίνεται από ποικίλα ιστορικά πλαίσια, η δουλεία στη βιομηχανία του κακάο περιλαμβάνει τις ίδιες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τα άλλα είδη δουλείας στον κόσμο.
Οι περιπτώσεις συχνά περιλαμβάνουν πράξεις σωματικής βίας, όπως μαστίγωμα ως τιμωρία για αργή εργασία ή προσπάθεια διαφυγής. Δημοσιογράφοι έχουν, ακόμα, καταγράψει περιστατικά όπου παιδιά ή ενήλικες ήταν κλειδωμένοι κατά τη διάρκεια της νύχτας ώστε να μη δραπετεύσουν. Ο πρώην σκλάβος Aly Diabate είπε στους δημοσιογράφους: «Οι ξυλοδαρμοί ήταν μέρος της ζωής μου. Είχα δει άλλους που προσπάθησαν να δραπετεύσουν. Όταν το προσπαθούσαν, τους έδερναν.» Ο Drissa, ένας πρόσφατα απελευθερωμένος σκλάβος που δεν είχε καν δοκιμάσει σοκολάτα, είχε παρόμοιες εμπειρίες. Όταν ρωτήθηκε τι θα έλεγε στον κόσμο που τρώει σοκολάτα που έχει παραχθεί από εργασία δούλων, απάντησε πως απολάμβαναν κάτι που εκείνος υπέφερε για να φτιαχτεί, προσθέτοντας: «Όταν οι άνθρωποι τρώνε σοκολάτα, τρώνε τη σάρκα μου.»
Είναι δυνατή η ύπαρξη σοκολάτας, χωρίς τη μεσολάβηση σκλάβων;
Παρά το ρόλο που παίζει στην εξάπλωση της παιδικής εργασίας, της δουλείας και της ανθρώπινης διακίνησης, η βιομηχανία σοκολάτας δεν έχει κάνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της βελτίωσης του προβλήματος. Στην 60 δισεκατομμυρίων δολαρίων βιομηχανία τους, οι εταιρείες σοκολάτας έχουν τη δύναμη να δώσουν τέλος στην παιδική εργασία και στην εργασία προερχόμενη από δούλους, πληρώνοντας στους καλλιεργητές βιώσιμους μισθούς για τα προϊόντα τους.
Η βιομηχανία σοκολάτας έχει επίσης κληθεί να αναπτύξει και να στηρίξει οικονομικά, προγράμματα για τη διάσωση και την επαναφορά παιδιών που έχουν πουληθεί σε φυτείες κακάο. Μέχρι σήμερα, η βιομηχανία έχει κάνει ελάχιστα για να σταματήσει την παιδική εργασία, πόσο μάλλον για να βοηθήσει τους επιζώντες της. Η Hershey’s, η μεγαλύτερη εταιρεία παραγωγής σοκολάτας στη Β. Αμερική, δεν έχει απαντήσει εκτενώς στις κατηγορίες σχετικά με την παιδική εργασία στην αλυσίδα προμήθειάς της και αρνείται να δώσει οποιαδήποτε πληροφορία σχετικά με την προέλευση του κακάο που χρησιμοποιεί. Η απουσία διαφάνειας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της Σοκολατοβιομηχανίας, η οποία έχει τα μέσα να ασχοληθεί και να εξαλείψει την παιδική εργασία, αλλά διαρκώς αποφεύγει να αναλάβει δράση.
Είναι σημαντικές οι ετικέτες στη σοκολάτα;
Εκτός από τη μεγάλης κλίμακας παραγωγή στη δυτική Αφρική, μια σημαντική ποσότητα κακάο καλλιεργείται επίσης στη Λατινική Αμερική. Από εκεί προέρχεται το μεγαλύτερο ποσοστό βιολογικού κακάο. Μέχρι αυτή τη στιγμή, δεν έχουν καταγραφεί ούτε δουλεία ούτε παιδική εργασία σε αυτές τις φυτείες. Αν και παραμένει πιθανό να υιοθετούνται αυτές οι πρακτικές από μερικές φυτείες στη Λατινική Αμερική, δεν υπάρχουν τόσο ευρείς καταγραφές όσο στη δυτική Αφρική.
Η αλήθεια είναι πως οι καταναλωτές σήμερα δεν έχουν κάποιο σίγουρο τρόπο για να γνωρίζουν αν η σοκολάτα που αγοράζουν προέρχεται από παιδική εργασία και δουλεία. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές ετικέτες στις συσκευασίες σοκολάτας σήμερα, όπως οι διάφορες πιστοποιήσεις δικαίου εμπορίου και η Rainforest Alliance Certification. Όμως, καμία ετικέτα δε μπορεί να εγγυηθεί ότι η σοκολάτα παρασκευάστηκε χωρίς εργατική εκμετάλλευση.
Το 2009, οι ιδρυτές της πιστοποίησης δικαίου εμπορίου αναγκάστηκαν να σταματήσουν τη συνεργασία με πολλούς από τους προμηθευτές τους από τη δυτική Αφρική εξαιτίας αποδεδειγμένης χρήσης παιδικής εργασίας. Οι εταιρείες παραγωγής σοκολάτας, ωστόσο, συνεχίζουν να πιστοποιούν τα προϊόντα τους για να ενημερώνουν τους καταναλωτές ότι προμηθεύονται το κακάο τους με ηθικό τρόπο. Αλλά το 2011, ένας Δανός δημοσιογράφος έκανε μια έρευνα σε φυτείες στη δυτική Αφρική, από όπου αγοράζουν οι εταιρείες το μεγαλύτερο ποσοστό κακάο. Βιντεοσκόπησε παράνομη παιδική εργασία στις φυτείες αυτές, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που είχαν πιστοποιηθεί από το UTZ και τη Rainforest Alliance. Παρά τους ισχυρισμούς της βιομηχανίας, η παιδική εργασία ακόμα συνεχίζει στις φυτείες κακάο της δυτικής Αφρικής.
Πολλά κυβερνητικά και μη, προγράμματα έχουν αναπτυχθεί, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι αιτίες των «χειρότερων μορφών παιδικής εργασίας» και της δουλείας στη δυτική Αφρική. Όμως, η επιτυχία αυτών των προσπαθειών θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό στην ειλικρινή στήριξη –ή την έλλειψη στήριξης- από τη βιομηχανία παραγωγής σοκολάτας μέσα στα επόμενα χρόνια.
Προτάσεις
Οι καταναλωτές κατέχουν θεμελιώδη ρόλο στη μείωση των αδικιών στην τροφική βιομηχανία. Η παιδική δουλεία στις φυτείες κακάο είναι ένα δύσκολο ζήτημα επειδή η σοβαρότερη κακοποίηση λαμβάνει χώρα στην άλλη άκρη του κόσμου. Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει ότι μειώνεται η ευθύνη μας, δεδομένου του ότι η σοκολάτα είναι μια πολυτέλεια και όχι ένα απαραίτητο στοιχείο διατροφής, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά.
Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά και εξετάζοντας τις έρευνες που είναι διαθέσιμες αυτή τη στιγμή, η F.E.P έχει φτιάξει μια λίστα με vegan σοκολάτες που προτείνουμε ή δεν προτείνουμε, με βάση την προέλευση του κακάο. Εκτός από μερικές εξαιρέσεις (για τις οποίες υπάρχει εξήγηση), ενθαρρύνουμε τον κόσμο να μην αγοράζει σοκολάτα που προέρχεται από τη δυτική Αφρική. Αυτή η λίστα είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα μας μαζί με εφαρμογές που μπορούν να κατέβουν δωρεάν για iPhone και Android.
Μετάφραση: Αριάδνη Γεργεράκη
Δείτε το ντοκιμαντέρ Η σκοτεινή πλευρά της σοκολάτας εδώ.