Η τελευταία δυσοίωνη αναφορά του Living Planet από την WWF τονίζει την μείωση της άγριας ζωής κατά 60% από το 1970, την κατάρρευση του οικοσυστήματος, και την εμφανή πιθανότητα το ανθρώπινο είδος να ακολουθήσει αμέσως μετά. Η μελέτη επανειλημμένως τονίζει ότι αυτή η μαζική εξαφάνιση οφείλεται στις καταναλωτικές συνήθειες του ανθρώπου, και οι δημοσιογράφοι έσπευσαν να μεταφέρουν γρήγορα το μήνυμα. Η Guardian σε πρωτοσέλιδο της αναφέρει «Η ανθρωπότητα έχει εξαφανίσει το 60% του πληθυσμού των ζώων», ενώ το BBC «Μαζική εξαφάνιση άγριας ζωής εξαιτίας της ανθρώπινης κατανάλωσης». Δεν είναι να απορούμε: στην σελίδα 148 της μελέτης, η λέξη «ανθρωπότητα» εμφανίζεται 14 φορές και η λέξη «κατανάλωση» 54 φορές.
Υπάρχει μια λέξη, όμως, που δεν εμφανίζεται πουθενά: καπιταλισμός. Απ’ ότι φαίνεται, όταν το 83% του παγκόσμιου υδάτινου οικοσυστήματος καταστρέφεται (άλλη μια τρομακτική στατιστική από την αναφορά) δεν υπάρχει χρόνος να σταθούμε σε σημασιολογία. Παρόλα αυτά, όπως γράφει και η οικολόγος Robin Wall Kimmerer, «το να βρούμε τις κατάλληλες λέξεις είναι ένα βήμα παραπέρα για να μάθουμε να βλέπουμε».
Αν και η αναφορά της WWF πλησιάζει αρκετά κοντά στον προσδιορισμό των κατάλληλων λέξεων όπως κουλτούρα, οικονομία και μη βιώσιμο μοντέλο παραγωγής ως τα ουσιώδη προβλήματα, αποτυγχάνει να ονομάσει τον καπιταλισμό ως καίριας σημασίας (και συχνά αιτιακό) σύνδεσμο μεταξύ όλων αυτών. Έτσι μας αποτρέπει από το να δούμε την πραγματική φύση του προβλήματος. Αν δεν το κατονομάσουμε, δεν μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Είναι σαν να στοχεύουμε σε έναν αόρατο στόχο.
Γιατί καπιταλισμός;
Η αναφορά της WWF σωστά τονίζει την «εκτόξευση της ανθρώπινης κατανάλωσης», και όχι την αύξηση του πληθυσμού, ως το κύριο αίτιο της μαζικής εξαφάνισης, και επεξηγεί σε βάθος την σχέση μεταξύ των επιπέδων της κατανάλωσης και της εξαφάνισης της βιοποικιλότητας. Αλλά σταματάει εκεί που πρέπει να αναφερθεί ότι ο καπιταλισμός είναι αυτός που ωθεί σε τέτοια απερίσκεπτη κατανάλωση. Ο καπιταλισμός – ιδιαίτερα με την νεοφιλελεύθερη μορφή του- είναι μια ιδεολογία θεμελιωμένη στην αρχή της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης οδηγούμενη από τον καταναλωτισμό, μια νοοτροπία που είναι απλά ανέφικτη.
Η βιομηχανική κτηνοτροφία, είναι μια δραστηριότητα που η αναφορά αναγνωρίζει ως τον μοναδικό και μεγαλύτερο υπαίτιο για την εξαφάνιση των ειδών, και που ξεκάθαρα δημιουργείται από τον καπιταλισμό, κυρίως επειδή ένα ελάχιστο μόνο ποσοστό των «εμπορευματοποιημένων» ειδών θεωρείται ότι έχει κάποια αξία αλλά και επειδή στην αναζήτηση κέρδους και ανάπτυξης, «εξωτερικοί παράγοντες» όπως ρύπανση και απώλεια βιοποικιλότητας, αγνοούνται. Και όμως, αντί να κατονομάζουμε τον παραλογισμό του καπιταλισμού που ευτελίζει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής, η αναφορά της WWF επεκτείνει την καπιταλιστική λογική χρησιμοποιώντας όρους όπως «φυσική επένδυση» και «υπηρεσίες του οικοσυστήματος» αναφερόμενη στον έμβιο κόσμο του πλανήτη.
Αποκρύπτοντας τον καπιταλισμό χρησιμοποιώντας έναν όρο που στην ουσία είναι μικρό σύμπτωμα του – «την κατανάλωση»- υπάρχει και ο κίνδυνος η κατηγορία και η ευθύνη για την εξαφάνιση των ειδών να μοιράζονται δυσανάλογα σε ατομικές επιλογές τρόπου ζωής, ενώ το μεγάλο και δυνατό σύστημα δομών που εξαναγκάζει τους ανθρώπους να καταναλώνουν, να ξεφεύγει ανησυχητικά των ευθυνών του.
Για ποια ανθρωπότητα μιλάμε;
Η αναφορά της WWF επιλέγει την «ανθρωπότητα» ως μονάδα ανάλυσης και αυτή την γενική αθροιστική διαλεκτική την πήρε ο τύπος. Η Guardian παραδείγματός χάριν αναφέρει ότι «ο παγκόσμιος πληθυσμός καταστρέφει το δίκτυο της ζωής». Αυτό είναι απαράδεκτα παραπλανητικό. Η αναφορά της WWF παρουσιάζει ότι στον καταναλωτισμό της ανθρωπότητας, οφείλεται η κατάσταση, αλλά δεν φτάνει στο σημείο να αποκαλύψει ότι ένα ελάχιστο ποσοστό του ανθρώπινου πληθυσμού προκαλεί την μεγαλύτερη ζημιά.
Από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μέχρι το οικολογικό αποτύπωμα, την μεγαλύτερη υπαιτιότητα την έχει το ποσοστό του 10% των πλουσιοτέρων ανθρώπων. Επιπλέον, δεν αναγνωρίζεται το γεγονός ότι τα αποτελέσματα της διατάραξης του κλίματος και της βιοποικιλότητας είναι ιδιαίτερα αισθητά στους φτωχούς ανθρώπους πρώτα – οι οποίοι δεν έχουν συμβάλλει καθόλου στην δημιουργία του προβλήματος. Έχει σημασία να αναγνωριστούν αυτές οι ανισότητες γιατί αυτό είναι το πρόβλημα –όχι η ανθρωπότητα καθαυτή-, και γιατί η ανισότητα είναι επιδημική και αυτή στο, όπως σωστά μαντεύετε, καπιταλιστικό σύστημα (και ιδιαίτερα οι ρατσιστικές και αποικιακές κληρονομιές).
Η πιασάρικη λέξη «ανθρωπότητα» σε όλες αυτές τις αναφορές επισκιάζει τα υπόλοιπα και μας αποτρέπει από το να δούμε την κατάσταση όπως αυτή είναι. Η αίσθηση ότι οι άνθρωποι είναι εγγενώς «κακοί» και με κάποιον τρόπο είναι «στην φύση μας» να καταναλώνουμε μέχρι να μην έχει μείνει τίποτα απολύτως, διαιωνίζεται. Ένα tweet που αναρτήθηκε σε απάντηση της αναφοράς της WWF γράφει «είμαστε ένας ιός με παπούτσια», μια στάση που διακρίνεται στην αυξανόμενη απάθεια του κόσμου.
Αλλά τι θα σήμαινε αν ανακατευθύναμε αυτήν την αποστροφή αντί για τους εαυτούς μας στον καπιταλισμό; Όχι μόνο θα ήταν πιο εύστοχο, αλλά θα μπορούσε να μας ωθήσει να δούμε την ανθρωπότητα μας ως μια δύναμη καλού.
Η αποκαλυπτική είδηση
Οι λέξεις κάνουν πολλά περισσότερα από το να αλλάζουν το νόημα των πραγματικών αιτιών μιας κατάστασης. Οι λέξεις δημιουργούν τις βαθιά ριζωμένες ιστορίες που φτιάχνουμε για τον κόσμο, και αυτές οι ιστορίες είναι ιδιαίτερα σημαντικές στο να μας βοηθήσουν να πλοηγηθούμε σωστά εν μέσω περιβαλλοντικών κρίσεων. Η χρήση γενικευμένων αναφορών «ανθρωπότητα» και «κατανάλωση» ως των αιτιών της οικολογικής καταστροφής δεν είναι μόνο ανακριβής αλλά διαιωνίζει μια διαστρεβλωμένη εικόνα του ποιοι είμαστε και τι είμαστε ικανοί να καταφέρουμε.
Κατονομάζοντας τον καπιταλισμό ως αιτία, αναγνωρίζουμε συγκεκριμένες πρακτικές και ιδέες που δεν είναι σε καμία περίπτωση μόνιμες ούτε εγγενείς στην ανθρώπινη ύπαρξη. Κάνοντάς το αυτό, είμαστε σε θέση να δούμε ότι τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά. Υπάρχει δύναμη στο να κατονομάσεις κάτι προκειμένου να το αποκαλύψεις. Ως συγγραφέας και οικολόγος η Rebecca Solnit αναφέρει:
Με το να αποκαλούμε τα πράγματα με το όνομα τους μένουν πίσω τα ψέματα που δικαιολογούν, ρυθμίζουν, μπερδεύουν, αποφεύγουν ή ενθαρρύνουν την απραξία, την αδιαφορία, την άγνοια. Δεν είναι μόνο αυτό που θα αλλάξει τον κόσμο αλλά είναι ένα βασικό βήμα.
Η αναφορά της WWF τονίζει ότι «η συλλογικότητα είναι σημαντική αν θέλουμε να μεταστρέψουμε την τάση απώλεια της βιοποικιλότητας» , αλλά η συλλογικότητα είναι άχρηστη όταν δεν βρίσκει τις κατάλληλες λέξεις. Όσο εμείς – και οι ισχυροί οργανισμοί όπως η WWF, συγκεκριμένα – δεν κατονομάζουν τον καπιταλισμό ως την κύρια αιτία της μαζικής εξαφάνισης, θα παραμείνουμε ανίσχυροι μπροστά σε αυτήν την τραγική ιστορία μη μπορώντας να την σταματήσουμε.
Μετάφραση: Τίνα Πετριτσοπούλου