Είμαστε στην ευχάριστη θέση να σας ενημερώσουμε πως μέσα στον Μάρτιο θα κυκλοφορήσει στα βιβλιοπωλεία το νέο βιβλίο του Σταύρου Καραγεωργάκη, με τίτλο “Τα ζώα στα πλοκάμια της ανθρώπινης ηθικής” (εκδόσεις Ευτοπία). Η κεντρική διάθεση του βιβλίου θα είναι στο Καταλαχού.
Ο Σταύρος Καραγεωργάκης είναι διδάκτωρ Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας και διδάσκει το μάθημα Περιβαλλοντική Φιλοσοφία στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών «Ειδίκευση στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση» του ΑΠΘ. Άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε συλλογικούς τόμους, περιοδικά και εφημερίδες και έχει μεταφράσει μεταξύ άλλων τα βιβλία Η Απελευθέρωση των Ζώων του Peter Singer και Στη Σκιά του Ανθρώπου της Jane Goodall. Είναι επιμελητής του συλλογικού τόμου Ζώα και Ηθική. Είναι μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Εκπαιδευτικών για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (Π.Ε.ΕΚ.Π.Ε.) και για μια δεκαετία υπήρξε εκπρόσωπος στην Ελλάδα της Διεθνούς Εταιρείας για την Περιβαλλοντική Ηθική (International Society for Environmental Ethics). Υπηρετεί ως εκπαιδευτικός στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Ένα ακόμη βιβλίο του που αξίζει να διαβαστεί είναι το “Αναρχισμός και Οικολογία“.
—
Έχουμε λοιπόν την τιμή να σας παρουσιάσουμε δύο κομμάτια από το βιβλίο του, αυτά που ξεχωρίσαμε και μας εκφράζουν πιο πολύ:
Βίγκαν ειρήνη
Οι κρεοφάγοι θεωρούν ότι κανένα από τα νέα κινήματα για τα δικαιώματα δεν μπορεί να απειλήσει πραγματικά την παντοκρατορία τους. Όπλα τους η βιολογία και ο παγκόσμιος καπιταλισμός. Θεωρούν ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του παμφάγος, και άρα κρεοφάγος. Το ζήτημα, βέβαια, του αν είναι από τη φύση του παμφάγος ο άνθρωπος δεν έχει απολύτως καμία σημασία για μας σήμερα. Ο άνθρωπος αλλάζει συνεχώς τις συνθήκες στις οποίες ζει. Μετασχηματίζει τη φύση, όχι μόνο την εξωτερική, αλλά και τον εαυτό του. Δεν έχει κανένα νόημα να συζητούμε για το πόσο βοήθησε η κρεοφαγία στην εξέλιξη του ανθρώπου, για το αν οι κυνόδοντές του είναι σαρκοφάγου ή φυτοφάγου ζώου. Το θέμα είναι ότι ο άνθρωπος έχει φτάσει σε ένα πολιτισμικό επίπεδο σήμερα όπου μπορεί να κάνει επιλογές οι οποίες δεν υπήρχαν όταν ο ίδιος βρισκόταν στις σπηλιές. Επιπλέον, είναι οξύμωρο όταν ακούμε από κάποιους να κάνουν δύο πράγματα ταυτόχρονα: να επικαλούνται από τη μία τη «ζωώδη φύση» τους, και την ανάγκη να τρώνε κρέας και από την άλλη να επικαλούνται την ανωτερότητα του ανθρώπου έναντι των άλλων ζώων, λόγω της ανάπτυξης του πολιτισμού του. Ας επιλέξουν λοιπόν: θέλουν να είναι άγρια σαρκοφάγα ζώα με ματωμένα νύχια και δόντια ή κουλτουριάρηδες δανδήδες;
Σ’ αυτό το βιβλίο η απάντηση είναι κάπου στη μέση. Προφανώς και είμαστε ζώα, όσο και αν προσπάθησαν, ματαίως, οι θρησκείες να μας το αποκρύψουν. Ταυτόχρονα όμως, έχουμε αναπτύξει σε τέτοιο βαθμό τον πολιτισμό μας ώστε να μπορούμε να επιλέξουμε να μη χρησιμοποιούμε βία και να μην εκμεταλλευόμαστε τα υπόλοιπα ζωικά είδη. Σε ένα κόσμο με πάμπολλες διατροφικές επιλογές χωρίς τη χρήση ζωικών συστατικών, με εκπαιδευτικές δυνατότητες χωρίς χρήση ζώων, με ιατρικά μοντέλα αρκετά εξελιγμένα (αν και ίσως όχι σε τόσο μεγάλο βαθμό, αλλά σίγουρα με το δέλεαρ της καλύτερης απόδοσης στην περίπτωση της χρήσης εθελοντών ανθρώπινων πειραματόζωων), με πλούσιες και γόνιμες επιλογές αναψυχής χωρίς την εκμετάλλευση των ζώων, σε έναν τέτοιο κόσμο, είναι ένα πολιτισμικό πισωγύρισμα ο μη σεβασμός των μη ανθρώπινων ζώων.
Ήμουν χορτοφάγος για περισσότερο από 20 χρόνια, τρώγοντας περιστασιακά τυρί, ενώ μόνο τελευταία ασπάστηκα τον βιγκανισμό. Όλα αυτά τα χρόνια αντιλαμβανόμουν ότι η ορθότερη στάση μας απέναντι στα μη ανθρώπινα ζώα ήταν ο βιγκανισμός, δηλαδή η πλήρης αποχή από τα ζωικά παράγωγα, αφού δεν υποφέρουν μόνο τα ζώα που προορίζονται για σφαγή, αλλά και τα ζώα που χρησιμοποιούνται, για παράδειγμα, για γαλακτοπαραγωγή. Ακόμα και η επιλογή των χορτοφαγικών προϊόντων ελευθέρας βοσκής δεν αποτελεί την καλύτερη ηθική επιλογή, αφού, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο τελικά αυτά τα ζώα γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης, ακόμα και αν δεν υποφέρουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Ο τελικός σκοπός, που είναι το κρέας, το γάλα ή τα αυγά τους, καθιστούν όλη τη διαδικασία εκμεταλλευτική και ανθρωποκεντρική.
Η δικαιολογία μου για τη μη επιλογή του βιγκανισμού ήταν ζήτημα πρακτικό τα προηγούμενα χρόνια, αφού οι διατροφικές επιλογές ήταν απειροελάχιστες στην καθημερινότητα. Πλέον, όμως δεν μπορούμε να έχουμε ούτε αυτή τη δικαιολογία, αφού οι βίγκαν επιλογές είναι πραγματικά αρκετές και μπορεί κάποια να είναι βίγκαν, χωρίς να αφιερώνει όλη τη μέρα της να σκέφτεται πού θα βρει κάτι για να μαγειρέψει. Επιπλέον, υπάρχουν πολλές επιλογές βίγκαν και για ζητήματα εκτός διατροφής, όπως ρουχισμού, καθαριότητας, κλπ. Μάλιστα, σε πολλές απ’ αυτές τις επιλογές έχουμε τη δυνατότητα να έχουμε προϊόντα δίκαιου εμπορίου και όχι ανθρώπινης εκμετάλλευσης. Σε καμία περίπτωση όμως δεν κατηγορώ όσους δεν έχουν τολμήσει ακόμα να κάνουν το επόμενο βήμα ή να φτάσουν στο τελευταίο στάδιο του βιγκανισμού. Όποιο βήμα και αν έχουν κάνει στην προσωπική τους πορεία για να τερματιστεί η εκμετάλλευση των ζώων, μικρό ή μεγάλο, είναι αναμφίβολα μια επιτυχία, και θεωρώ όλους αυτούς τους ανθρώπους μέλη του κινήματος για την απελευθέρωση των ζώων.
Στην πορεία μας όμως αυτή και στον αγώνα μας για την ηθική αντιμετώπιση των ζώων δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνούμε τη βία που υποφέρουν και οι συνάνθρωποί μας. Τη βία που δέχονται οι άνθρωποι στο σπίτι, στο σχολείο, στη δουλειά, στους δρόμους. Και αν θέλουμε να είμαστε κομμάτι ενός κοινωνικού απελευθερωτικού κινήματος, όπως είναι αυτό των δικαιωμάτων των ζώων, θα πρέπει ταυτόχρονα να παλεύουμε και για τον τερματισμό και αυτής της βίας. Και αν θέλουμε να σταματήσουν οι διακρίσεις και ο ρατσισμός εις βάρος των μη ανθρώπινων ζώων, θα πρέπει ταυτόχρονα να παλεύουμε για τον τερματισμό όλων των διακρίσεων με βάση το φύλο, τη φυλή, τη σεξουαλικότητα και τις σωματικές δυνατότητες.
Η περίπτωση των ζώων ως πολιτικό ζήτημα
Οι οικοφεμινίστριες πιστεύουν ότι η εκμετάλλευση που έχει υποστεί η γυναίκα από τον άντρα είναι αντίστοιχη με την εκμετάλλευση που έχει υποστεί η φύση από τον άνθρωπο. Μπορούμε να πούμε ότι η εκμετάλλευση των εργατών στον καπιταλισμό είναι αντίστοιχη με την εκμετάλλευση των ζώων από τον άνθρωπο. Μάλιστα, ο Μπράιαν Ντόμινικ έφτασε στο συμπέρασμα ότι θα ήταν «παράλογο να σκεφτεί κάποιος πως μια κοινωνία που καταπιέζει μη ανθρώπινα ζώα μπορεί να σταθεί ικανή να γίνει μια κοινωνία που δεν θα καταπιέζει ανθρώπους».
Ο Πάτερσον έγραψε για το ίδιο ζήτημα:
“Καθ’ όλη την ιστορία της πορείας μας ως κυρίαρχου είδους, η καταπίεση των ζώων από μέρους μας λειτούργησε ως πρότυπο και θεμέλιο για την καταπίεση του ανθρώπου από τον άλλο. Η μελέτη της ανθρώπινης ιστορίας αποκαλύπτει τη διαδικασία: πρώτα οι άνθρωποι εκμεταλλεύονται και σφάζουν ζώα· ύστερα μεταχειρίζονται τους άλλους ανθρώπους σαν ζώα και τους κάνουν τα ίδια.”
Δεν είμαι σίγουρος αν η πορεία είναι αυτή όπως την περιγράφει ο Πάτερσον, αν δηλαδή η καταπίεση των μη ανθρώπινων ζώων προηγήθηκε και λειτούργησε ως πρότυπο για την καταπίεση των ανθρώπων. Γι’ αυτό που είμαι σίγουρος όμως είναι ότι στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας πολύ σημαντικός ήταν και είναι ο ρόλος της κυριαρχίας, της ιεραρχίας και της εξουσίας. Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν, σε πολλά έργα του ανέδειξε αυτό το στοιχείο: «Η ιδέα ότι ο σκοπός του ανθρώπου είναι να κυριαρχεί στη φύση πηγάζει από την κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο, και ίσως ακόμα πιο πριν, από την κυριαρχία του άνδρα πάνω στη γυναίκα και την κυριαρχία των γηραιότερων πάνω στους νέους». Ο Μπούκτσιν πιστεύει ότι ο άνθρωπος στράφηκε πρώτα εναντίον του συνανθρώπου του και έπειτα εναντίον της φύσης. Η σειρά είναι διαφορετική απ’ αυτή του Πάτερσον, επίσης αντί για τα ζώα έχουμε το σύνολο της φύσης. Η ουσία μένει όμως ίδια και είναι ότι η κυριαρχική τάση σηματοδοτεί την ανθρώπινη πορεία και αυτό είναι κάτι που πρέπει να αλλάξει.
Έτσι, καταλαβαίνουμε ότι, ακόμα και σήμερα, μια κοινωνία που δεν εκμεταλλεύεται ζώα μπορεί κάλλιστα να συνεχίσει να εκμεταλλεύεται ανθρώπους. Ακόμα και αν καταφέρναμε να φτιάξουμε μια βίγκαν κοινωνία, δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι οι υπόλοιπες οικονομικές δραστηριότητες ή οι κοινωνικές σχέσεις δεν θα ήταν καταπιεστικές. Μπορεί, για παράδειγμα, να υπάρχουν αγροκτήματα με σκλάβους ή με εργάτες που εργάζονται ως σκλάβοι.
Ενδιαφέρον έχει επίσης να δούμε τα ταξικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας μέσα από την εκμετάλλευση των ζώων. Στις αγροτικές κοινωνίες τα «παραγωγικά» ζώα αποτελούσαν ένα κεφάλαιο, και μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και ανταλλακτικό μέσο, αφού μ’ αυτά μπορούσε να αγοράσει κανείς απευθείας άλλα προϊόντα. Όποιος είχε τα περισσότερα ζώα ήταν και ο πλούσιος του χωριού. Επίσης, στη Βρετανία, το κυνήγι επιτρεπόταν μόνο σε ευγενείς και όχι στους φτωχούς αγρότες. Ακόμα και σήμερα, η αγορά εξωτικών ειδών ή σκύλων σπάνιας και ακριβής ράτσας αποτελεί ένα δείγμα κοινωνικού και οικονομικού γοήτρου. Ειδικά δε για το ζήτημα της κρεοφαγίας, το κρέας κάποτε θεωρούνταν φαγητό των προνομιούχων, τότε που η αγορά του απαιτούσε αρκετά χρήματα. Φυσικά, σήμερα, λόγω της βιομηχανικής εκτροφής ζώων το κρέας είναι από τις φθηνότερες τροφές , κάτι που χρησιμοποιείται και ως άλλοθι από το κεφάλαιο για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργατριών. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να αποβάλει από το κρέας την ιδιότητα ενός εμπορικού φετίχ, ενός προϊόντος, που προωθείται απογυμνωμένο από τη διαδικασία εργασίας που προηγήθηκε για να παραχθεί, η οποία προϋποθέτει τόσο την εκμετάλλευση των εργαζομένων όσο φυσικά και των ίδιων των ζώων.
Η αντιμετώπιση του ζητήματος των ζώων ως πολιτικού προβλήματος σπανίζει στα κείμενα των φιλοσόφων της ηθικής για τα ζώα. Ωστόσο υπάρχουν και κάποιες εξαιρέσεις, οι οποίες έχουν αρχίσει να διαμορφώνουν ακαδημαϊκά ένα πεδίο πολιτικής φιλοσοφίας που έχει προταθεί να λέγεται «πολιτική φιλοσοφία για τα ζώα» (animal political philosophy). Θα ήταν λάθος βέβαια να θυμηθούμε ότι η πολιτικοποίηση του ζητήματος έχει γίνει και στο παρελθόν. Ο πρωτοπόρος του ελληνικού σοσιαλιστικού κινήματος Πλάτων Δρακούλης υποστήριζε με θέρμη τη χορτοφαγία. Στις πρώτες κιόλας σειρές του βιβλίου του Υγιεινή και Ηθική έγραφε:
“Η ριζική αλλαγή των συνηθειών μας προς την τροφή είναι υπόθεση που επείγει όσο και η ριζική μεταβολή του τρόπου βάσει του οποίου γίνεται η κυκλοφορία του κοινωνικού πλούτου. Κάθε δράσης μας σκοπός μοναδικός είναι η ηθική και πνευματική πρόοδος της ανθρωπότητας. Ο σκοπός αυτός όμως, συνεχώς σκοντάφτει στην διαιτητική και οικονομική βαρβαρότητα.”
Οι οικοφεμινίστριες είναι και πάλι αυτές που πρωτοτύπησαν με τη σκέψη τους και συνέβαλαν στην πολιτικοποίηση του ζητήματος των ζώων. Ο παραλληλισμός που έκαναν μεταξύ της καταπίεσης που υφίστανται οι γυναίκες και της κακοποίησης που υφίσταται η φύση συνέβαλε στη ριζοσπαστικοποίηση της περιβαλλοντικής φιλοσοφίας. Άλλωστε, οι οικοφεμινίστριες τονίζουν σήμερα και το ζήτημα του περιβαλλοντικού σεξισμού, αφού οι γυναίκες είναι περισσότερο ευάλωτες απέναντι στην περιβαλλοντική κρίση. Αυτό σημαίνει ότι οι γυναίκες υφίστανται πιο έντονα τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης, αφού σε περιοχές που πλήττονται, για παράδειγμα, από ξηρασίες ή πλημμύρες δυσκολεύονται ακόμα περισσότερο από τους άντρες να βρουν εργασία, ή στις φυσικές καταστροφές τα περισσότερα θύματα είναι γυναίκες στην προσπάθειά τους να σώσουν τα παιδιά όταν οι σύζυγοί τους είναι στη δουλειά.
Εκτός από το θέμα του φύλου, ακόμη μια πολιτική πτυχή του ζητήματος των ζώων είναι ο ρατσισμός. Πολλές φορές, συζητώντας για την κυριαρχική και εκμεταλλευτική στάση μας απέναντι στα ζώα, ξεχνούμε να σχολιάσουμε ότι η αναφορά στο ανθρώπινο είδος συχνά είναι μια αναφορά στους λευκούς, αφού κατά τη διάρκεια του ρατσιστικού παρελθόντος του δυτικού πολιτισμού ο λευκός θεωρούνταν άνθρωπος και ο μαύρος ζώο. Ωστόσο, ενώ ένα σύγχρονο ριζοσπαστικό απελευθερωτικό κίνημα θα έπρεπε να αγκαλιάσει και το ζήτημα των ζώων και το ζήτημα της φυλής ο ρατσισμός είναι ριζωμένος ακόμα και στο κίνημα του βιγκανισμού. Η Τζένιφερ Πόλις υποστηρίζει ότι μπορούμε να δούμε όψεις της λευκής ανωτερότητας ακόμα και σε καμπάνιες μεγάλων οργανώσεων και καλεί για έναν βιγκανισμό που θα έχει καθαρά αντιρατσιστικά χαρακτηριστικά. Πράγματι, αν προσέξουμε τις εκστρατείες των οργανώσεων βλέπουμε ότι το πρότυπο που θέλουν να περάσουν είναι αυτό του μεσοαστού δυτικού λευκού υγιούς βίγκαν. Την πολιτική πλευρά του ζητήματος των ζώων έχει αναδείξει και η ηπειρωτική φιλοσοφική παράδοση, με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Κάρι Γουλφ, ο οποίος δείχνει πώς στο πλαίσιο της βιοπολιτικής κάποια ζώα θεωρούνται μέλη της κοινότητάς μας ενώ άλλα ως αντικείμενα προς βάναυση εκμετάλλευση.
Ωστόσο, η πιο σημαντική φωνή από τον χώρο της φιλοσοφίας η οποία αναδεικνύει τον πολιτικό χαρακτήρα του ζητήματος των ζώων, είναι αυτή του Στίβεν Μπεστ. Ο Μπεστ μιλά ανοιχτά για την ανάγκη να παλέψουμε για την ολική απελευθέρωση, δηλαδή για την απελευθέρωση των μη ανθρώπινων ζώων από τα ανθρώπινα δεσμά και των ανθρώπων από τα δεσμά της καπιταλιστικής και κρατικής κυριαρχίας. Όπως είναι λογικό, ο Μπεστ δεν απευθύνεται μόνο στην πανεπιστημιακή κοινότητα, αλλά κυρίως στο ευρύ κοινό, δίνοντας επιχειρήματα στους ακτιβιστές και γενικότερα στο κίνημα για την ηθική αντιμετώπιση των ζώων.
Αξίζει να σημειώσω εδώ ότι, όταν υποστηρίζω ότι πρέπει να εντάξουμε το ζήτημα των ζώων στο κάδρο της πολιτικής δεν εννοώ να μπει στην ατζέντα των πολιτικών κομμάτων, αλλά να γίνει αυτό το ζήτημα ένα από τα κεντρικά πολιτικά θέματα με τα οποία πρέπει να καταπιαστούν τα σύγχρονα πολιτικά κινήματα.
Επίσης, θεωρώ ότι η αποκλειστική ενασχόληση με το ζήτημα, χωρίς δηλαδή να υπάρχει ένα ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο μέσα από το οποίο να αναδεικνύεται και το ζήτημα των ζώων, σε συνάρτηση με τα άλλα οικολογικά -οικονομικά-κοινωνικά ζητήματα, δεν μπορεί να φέρει ουσιαστικές αλλαγές. Πολύ συχνά γίνεται λόγος, για παράδειγμα, για το ζήτημα της κρεοφαγίας και το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας. Οι ζωοτροφές που χρησιμοποιούνται για να τραφούν τα ζώα που εκτρέφονται στις βιομηχανικές φάρμες δεσμεύουν τεράστιες εκτάσεις γης που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να τραφούν οι πεινασμένοι άνθρωποι του κόσμου. Αν όμως σταματούσαμε να τρώμε κρέας για να απαλύνουμε τον πόνο αυτών των ανθρώπων, θα καταφέρναμε να λύσουμε το πρόβλημα; «Δεν είναι αρκετό να μποϊκοτάρεις τη βιομηχανία του κρέατος και να ελπίζεις ότι οι πόροι θα αναδιανεμηθούν για να ταΐσουν τους πεινασμένους. Πρέπει να δημιουργήσουμε ένα σύστημα το οποίο πράγματι να ανταποκρίνεται στις ανθρώπινες ανάγκες, πράγμα που συνεπάγεται κοινωνική επανάσταση». Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ντόμινικ, αυτά τα προβλήματα δεν έχουν τη ρίζα τους στη διαθεσιμότητα των πόρων, αλλά στη διανομή των πόρων. Δηλαδή, ακόμα και αν υπήρχαν τα σιτηρά για να τραφούν οι πεινασμένοι άνθρωποι δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα έφταναν ποτέ σ’ αυτούς. Αυτό άλλωστε είναι μια βασική λειτουργία των αγορών για να κρατούν υψηλές τις τιμές των προϊόντων. Γνωρίζουμε ότι, ακόμα και στην Ελλάδα, όταν υπάρχει υπερπαραγωγή αγροτικών προϊόντων, οι αγρότες καίνε ή θάβουν τεράστιες ποσότητες τροφίμων προκειμένου να μην πέσουν οι τιμές. Έτσι λειτουργεί ο καπιταλισμός, και επομένως η λύση στο πρόβλημα δεν είναι απλώς να φροντίζουμε για τις επιλογές μας ως καταναλωτές, αλλά να αναλάβουμε δράση ως πολίτες, με την αρχαιοελληνική σημασία του όρου, με την έννοια δηλαδή του ενεργού και πολιτικοποιημένου ανθρώπου.
Τέλος, δεν φτάνει μόνο η φιλοσοφία και οι επιστήμες για να περάσουν οι αλλαγές. Οι επιστήμες μπορούν να μας δώσουν τα δεδομένα, η φιλοσοφία μπορεί να μας θέσει τον προβληματισμό και να μας εξοπλίσει με τα επιχειρήματα, από εκεί και πέρα όμως χρειάζεται η πολιτική κινητοποίηση, και μάλιστα η μαζική κινητοποίηση. Όσο πιο πολύ αγωνιζόμαστε συλλογικά, με κατανόηση και πίστη για το όραμά μας, τόσο πιο σύντομα θα πετύχουμε την απελευθέρωση των ανθρώπινων και μη ανθρώπινων ζώων. Δεν φτάνει να παλεύουμε ο καθένας μόνος του και για τον εαυτό του, αλλάζοντας απλώς τον προσωπικό τρόπο ζωής. Χρειάζεται να κινητοποιήσουμε και τους γύρω μας με όπλα μας τις γνώσεις, τα επιχειρήματα, αλλά και τη συναισθηματική κινητοποίηση, μέχρις ότου να πετύχουμε την απελευθέρωση όλων των ζώων που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι, είτε αυτά βρίσκονται σε φάρμες είτε σε εργαστήρια είτε σε τσίρκο και ζωολογικούς κήπους.
Σταύρο σε ευχαριστούμε πολύ για όλα όσα μας διδάσκεις, και ευχόμαστε να είναι καλοτάξιδο το βιβλίο!
Μακάρι να αφυπνίσει συνειδήσεις και να εμπνεύσει βίγκαν κόσμο ώστε να πάψει ο μέσος βίγκαν να προσπαθεί να προσηλυτίσει άλλους να γίνουν βίγκαν και να στραφεί σε πολιτικό ακτιβισμό που δεν περιορίζεται στην επίτευξη της προσωπικής αρετής…