Οι θέσεις του Στίβεν Μπεστ για τα ζώα είναι οι πιο ριζοσπαστικές, αλλά και καθαρά πολιτικές. Ο Μπεστ διδάσκει φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Τέξας και τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι η πολιτική φιλοσοφία και η ηθική για τα ζώα. Είναι ο μοναδικός φιλόσοφος που του έχει απαγορευτεί η είσοδός του σε μια χώρα λόγω των θέσεών του για τα δικαιώματα των ζώων. Συγκεκριμένα, η αγγλική κυβέρνηση του απαγόρευσε την είσοδο με την αιτιολογία ότι οι ομιλίες του αποτελούν απειλή για το κοινό καλό. Όπως θα δούμε παρακάτω, ο λόγος είναι η ανοιχτή υποστήριξή του στην οργάνωση Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων (ALF).
Πρώτα η πολιτική
Ο Μπεστ δεν είδε ποτέ το ζήτημα των δικαιωμάτων ή της απελευθέρωσης των ζώων ξέχωρα από την πολιτική φιλοσοφία, αλλά και από τις προσπάθειες των ριζοσπαστικών κινημάτων για μια πραγματική στροφή από τον καπιταλιστικό όλεθρο. Μάλιστα, ο ίδιος πέρασε από διάφορες πολιτικές ομάδες, οι οποίες όμως ανήκαν πάντοτε στην ευρύτερη ριζοσπαστική αριστερά. Στα νεανικά του χρόνια, συνδέθηκε με τον Μπούκτσιν και την κοινωνική οικολογία, αλλά ο τελευταίος απογοητεύτηκε από τον νεαρό αφού τον έβλεπε ως έναν βαθύ οικολόγο και υπέρμαχο των δικαιωμάτων των ζώων. Οι αρχικές προσπάθειες του Μπεστ για συμπόρευση με τη θεωρία του Μπούκτσιν φάνηκαν όταν το 1998 σε ένα άρθρο του παρουσίασε τις αδυναμίες της κοινωνικής οικολογίας, με στόχο όμως την βελτίωσή της.[1] Σήμερα πλέον, αποκηρύσσει ανοιχτά τον Μπούκτσιν, τον οποίο μάλιστα χαρακτήρισε και «κραυγαλέο ειδιστή»,[2] αλλά και τον κατηγόρησε γιατί αγνόησε εντελώς το ζήτημα της βιομηχανικής εκτροφής ζώων στους οικολογικούς του προβληματισμούς.[3]
Για ένα διάστημα υποστήριξε και τη θεωρία της περιεκτικής δημοκρατίας του Τάκη Φωτόπουλου. Συγκεκριμένα, ο Μπεστ προσπάθησε να δώσει στην περιεκτική δημοκρατία του Φωτόπουλου στοιχεία της φιλοσοφίας της απελευθέρωσης των ζώων. Θεώρησε ότι αυτή η σύνδεση είναι αναγκαία επειδή η προβληματική των δικαιωμάτων των ζώων προσφέρει μια ριζοσπαστική κριτική του ανθρωπιστικού και ειδιστικού χαρακτήρα της αριστεράς, επίσης, επειδή προϋποθέτει μια ευρύτερη οπτική της «οικολογίας», και τέλος, αφού προσφέρει μια πλουσιότερη και πιο ολιστική ανάλυση της ιεραρχίας και της κυριαρχίας.[4] Ο Φωτόπουλος ωστόσο, κράτησε τις αποστάσεις του από την προσπάθεια του Μπεστ και το διαζύγιο δεν άργησε να έρθει. Την επιφυλακτικότητα μάλιστα του Φωτόπουλου είχε καταγράψει και ο ίδιος ο Μπεστ σε άρθρο του στο περιοδικό του πρώτου.[5] Στο κείμενο αυτό μάλιστα απάντησε εκτενώς ο Φωτόπουλος, αρνούμενος ότι το κίνημα για την απελευθέρωση των ζώων είναι ένα ευρύτερα αντισυστημικό κίνημα.[6]
Για τον Μπεστ όμως το ζήτημα των ζώων είναι πολιτικό και το κίνημα για τα δικαιώματα των ζώων, ακόμα και αν δεν είναι, πρέπει να γίνει αντισυστημικό. Αν και σε μια απελευθερωτική κοινωνία ο όρος «δικαιώματα» είναι άνευ νοήματος, έχει όμως σημασία, λέει ο Μπεστ, στην παρούσα φάση, όπου γίνεται πάλη για την κατάκτηση βασικών ελευθεριών των ζώων:
Δεν έχω καμία φιλονικία με τη θέση ότι «τα δικαιώματα» είναι μια κατασκευή της μπουρζουαζίας κατάλληλη για τις καπιταλιστικές σχέσεις αγοράς και τους κρατικούς θεσμούς, όπου τα δικαιώματα είναι πρώτα απ’ όλα δικαιώματα για την απόκτηση και τη συσσώρευση ιδιοκτησίας, όπου η ιδιοκτησία είναι πιο ιερή από τη ζωή και προστατεύεται από την πλήρη δύναμη του κράτους –όπως καταδείχθηκε για άλλη μια φορά στην πρόσφατη καταδίκη των «7 της SHAC».* Τα δικαιώματα, εν ολίγοις, δημιουργούνται από την καπιταλιστική ελίτ για την καπιταλιστική ελίτ. Εντούτοις, στο υπάρχον πλαίσιο, όπου οι σχέσεις ιδιοκτησίας και η κρατική εξουσία γίνονται όλο και πιο ισχυρές και κατασταλτικές κάθε μέρα, και όπου η απελευθέρωση, η χειραφέτηση, η επανάσταση, η δημοκρατία, η οικολογία και η αυτονομία είναι μακρινές ελπίδες (ακόμα άξιες όμως για να παλέψει κάποιος γι’ αυτές), σε μία εποχή που η άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου και η οικολογική καταστροφή ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια μας, θα ήταν μέγα λάθος να εγκαταλειφθεί το επινόημα των δικαιωμάτων ως ένα κρίσιμο εργαλείο για την απελευθέρωση των ζώων, καθώς έχει εξυπηρετήσει ικανοποιητικά όλους τους προηγούμενους αγώνες ανθρώπινης απελευθέρωσης.[7]
Ποιο είναι όμως το καταλληλότερο πολιτικό πλαίσιο για να ενσωματώσει τη θεωρία του Μπεστ, μετά την αποτυχία σύνδεσης με την κοινωνική οικολογία του Μπούκτσιν και την περιεκτική δημοκρατία του Φωτόπουλου; Η απάντηση δεν είναι απλή. Είναι βέβαιο ότι ο Μπεστ τάσσεται υπέρ μιας αντιεξουσιαστικής λογικής, στο πλαίσιο της οποίας άλλωστε βρίσκεται και η κοινωνική οικολογία και η περιεκτική δημοκρατία. Από την άλλη όμως, αναγνωρίζει τις αδυναμίες των παραδοσιακών πολιτικών θεωριών να ενσωματώσουν με εύκολο και ανώδυνο τρόπο τη λογική της υπεράσπισης των ζώων:
«Ομοίως, παρά τις ανωτέρω προσθήκες και εμπλουτισμούς, ο μαρξισμός, ο αναρχισμός και όλες οι άλλες αριστερές ή κοινωνικά προοδευτικές προσεγγίσεις δεν είναι σε θέση να υπερβούν τα σπισιστικά (ειδιστικά*) λάθη και τις προκαταλήψεις, και είναι ανίκανες να καταλάβουν πραγματικά την ιστορία, την ιεραρχία, την ανθρώπινη φύση, την παθολογική εξουσία και την οικολογική κρίση χωρίς να εισάγουν στη θεωρία τους το κρίσιμο κομμάτι της σκοπιάς των ζώων.»[8]
Η κριτική του Μπεστ για την αδιαφορία της αριστεράς υπάρχει και σε άλλα κείμενα.[9] Σε κάποιο κατηγορεί την αριστερά ότι δεν μπόρεσε να κάνει τις συνδέσεις μεταξύ των αγώνων για την απελευθέρωση του ανθρώπου και την απελευθέρωση των ζώων, και το ότι πρέπει να προσπαθήσουμε για έναν κοινό αγώνα ενάντια στην κυριαρχία, την εκμετάλλευση, και την ιεραρχία.[10] Να θυμηθούμε ότι ο Σίνγκερ είχε υποστηρίξει ότι δεν τίθεται θέμα προτεραιότητας των αγώνων για τους ανθρώπους και για τα ζώα. Και αυτό το έλεγε απαντώντας σε όσους υποστηρίζουν ότι όσοι ασχολούνται με τα ζώα δεν ασχολούνται με τους ανθρώπους. Ο Μπεστ όμως, ενώ υποστηρίζει ότι ο αγώνας είναι κοινός, διαμαρτύρεται για το γεγονός ότι η αριστερά δίνει προτεραιότητα στον αγώνα για την βελτίωση των συνθηκών ζωής των ανθρώπων, παραδείγματος χάριν κάποιων εργατών (που ήδη ζουν καλά) σε σχέση με τα ζώα που ζουν άθλιες ζωές.[11]
Παρά το γεγονός ότι ο Μπεστ ασκεί κριτική στον τρόπο που η αριστερά χειρίζεται το θέμα των ζώων (ή καλύτερα στο ότι δεν ασχολείται ουσιαστικά μ’ αυτό), υποστηρίζει την αναρχική δομή των ομάδων συγγένειας (affinity groups) αλλά και το αναρχικό σκεπτικό του Μετώπου για την Απελευθέρωση των Ζώων (σε αντίθεση με την Ελλάδα, στις Η.Π.Α. ο αναρχικός χώρος θεωρείται κομμάτι της αριστεράς και όχι κάτι ξέχωρο απ’ αυτήν).[12]
Και πάλι πολιτική: Η ολική απελευθέρωση
Παρά το γεγονός ότι ο Μπεστ αποποιείται την θεωρία του Μπούκτσιν, ωστόσο υιοθετεί μια βασική του θέση, σύμφωνα με την οποία τα οικολογικά προβλήματα είναι κατά βάση κοινωνικά προβλήματα. Γι’ αυτό, ο Μπεστ προτείνει –όπως και ο Μπούκτσιν– ότι η λύση πρέπει να είναι πολιτική. Ο περιβαλλοντισμός δεν μπορεί να επιτύχει χωρίς κοινωνική δικαιοσύνη, και η κοινωνική δικαιοσύνη δεν μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς τον περιβαλλοντισμό.[13] Επίσης, ο Μπεστ πιστεύει ότι οποιαδήποτε πρόοδος σημειωθεί στην ηθική, την κοινωνία ή την οικολογία, δεν μπορεί να μην αφορά την απελευθέρωση των ζώων. Και γι’ αυτό ο αγώνας, ή το κίνημα για την απελευθέρωση των ζώων, πρέπει να είναι κοινός με το κίνημα για την απελευθέρωση των ανθρώπων.[14] Επιπλέον, πιστεύει ότι οι υπερασπιστές των δικαιωμάτων των ζώων θα πρέπει να καλλιεργήσουν δεσμούς με τα υπόλοιπα κομμάτια της αριστεράς προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον πραγματικό αντίπαλο, που δεν είναι άλλος από τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός, σύμφωνα με τον Μπεστ, εμπορευματοποιεί, μεταμορφώνει και καταναλώνει τη γη και όλες τις μορφές ζωής.[15] Έτσι, για τον Μπεστ, ένα μελλοντικό και πραγματικά απελευθερωτικό κίνημα θα πρέπει να αναμετρηθεί με την καπιταλιστική κυριαρχία, και θα πρέπει να στηρίζεται στις δημοκρατικές, ελευθεριακές σοσιαλιστικές και αναρχικές παραδόσεις, παλεύοντας για την ολική απελευθέρωση, ανθρώπινων και μη ανθρώπινων ζώων.[16] Αυτό είναι και το βασικό μήνυμα της θεωρίας του Μπεστ: η ολική απελευθέρωση, δηλαδή η απελευθέρωση των δεσμών που κρατούν φυλακισμένους ανθρώπους και μη ανθρώπους. Αυτό άλλωστε συμπυκνώνεται και σε ένα από τα ρητά του Μετώπου για την Απελευθέρωση των Ζώων, σύμφωνα με το οποίο επιδιώκεται: Απελευθέρωση των Ζώων, Απελευθέρωση των Ανθρώπων. Το μήνυμα της ολικής απελευθέρωσης λοιπόν είναι ταυτόχρονα ένα πολιτικό μήνυμα για μια ελευθεριακή κοινωνία.
Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μπεστ δεν ανήκει στην πολύ δημοφιλή αμερικανική τάση του πρωτογονισμού, που απορρίπτει συλλήβδην τον πολιτισμό και την τεχνολογία:
Στην εποχή της μεγάλης κρίσης της εξαφάνισης των ειδών, της καταστροφής των τροπικών δασών και της υπερθέρμανσης του πλανήτη, πρέπει να δούμε κατάματα την αλήθεια και ήρθε η ώρα ν’ αποκαλέσουμε τον δυτικό πολιτισμό με τ’ όνομά του: ένα μεταστατικό σύστημα κυριαρχίας, πολέμου, δουλείας, σφαγής και οικολογικής καταστροφής. (…)
Ωστόσο, δεν κερδίζουμε κάτι με την αποδόμηση και κατάλυση της έννοιας της προόδου. Αντίθετα, θα βρεθούμε απομονωμένοι σε μια μηδενιστική ερημιά, χωρίς ηθική πυξίδα. Ως εκ τούτου, θα ήταν συνετότερο να επανεξετάσουμε την έννοια, να χαρτογραφήσουμε έναν ριζοσπαστικά νέο δρόμο, ο οποίος θα μπορεί να ξορκίσει το κοινωνικό χάος, τα αδιανόητα δεινά και την απώλεια ανθρώπων και άλλων ζώων και την οικολογική κατάρρευση.[17]
Αντί της κλασικής έννοιας της προόδου, σύμφωνα με την οποία αυτό που μετρά είναι η καπιταλιστική συσσώρευση και η συνεχής μεγέθυνση, ο Μπεστ αντιπροτείνει μια έννοια της προόδου η οποία θα είναι ολιστική, δεν θα προωθεί τον ειδισμό και τις διάφορες ιεραρχίες. Υποστηρίζει ότι, όταν μιλάμε για πρόοδο αυτή θα πρέπει να αναφέρεται στα ανθρώπινα και μη ανθρώπινα ζώα, αλλά και στο φυσικό περιβάλλον.[18]
Αυτό που ζητά ο Μπεστ είναι η απόλυτη κατάργηση της σκλαβιάς των ζώων, σε ένα πνεύμα αντίστοιχο του αγώνα των έγχρωμων για την απελευθέρωσή τους από τα δεσμά της δουλείας. Γι’ αυτό και ο Μπεστ χρησιμοποιεί τον όρο καταργητισμός, όταν θέλει να αναφερθεί στην απελευθέρωση των ζώων, έναν όρο που τον είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, και συγκεκριμένα στη θεωρία του Φραντσιόν.[19] Όπως και ο Φραντσιόν, έτσι και ο Μπεστ, αποκηρύσσει τη λογική του ευζωισμού, της προσπάθειας δηλαδή για την επίτευξη καλύτερων συνθηκών διαβίωσης των παραγωγικών ζώων ή των πειραματόζωων. Όπως οι καταργητιστές του 19ου αιώνα δεν ζητούσαν τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των σκλάβων, αλλά την απελευθέρωσή τους, έτσι πρέπει να κάνουμε κι εμείς σήμερα με το ζήτημα των άλλων ζώων.
Η υποστήριξη της βίαιης δράσης
Ο Μπεστ είναι και ο μοναδικός ακαδημαϊκός φιλόσοφος που υποστηρίζει ανοιχτά τη δράση του Μετώπου για την Απελευθέρωση των Ζώων (ALF). Σύμφωνα με την Daily Telegraph, φέρεται να είπε το 2004 σε ένα συνέδριο στην Αγγλία ότι «Δεν είμαστε τρομοκράτες, αλλά είμαστε απειλή. Είμαστε απειλή, τόσο σε οικονομικό, όσο και σε φιλοσοφικό επίπεδο. Η δύναμή μας δεν βρίσκεται στο δικαίωμα του εκλέγειν, αλλά στην παύση της παραγωγής. Θα παρανομήσουμε και θα καταστρέψουμε μέχρι να νικήσουμε». Αυτή η δήλωση χρησιμοποιήθηκε για να του απαγορευτεί η είσοδος στην Αγγλία σε ένα συνέδριο που επρόκειτο να παραστεί το 2011.[20]
Πράγματι, ο Μπεστ υποστηρίζει δημόσια τη δράση του Μετώπου για την Απελευθέρωση των Ζώων. Το Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων είναι μια διεθνής οργάνωση, που πραγματοποιεί χτυπήματα με στόχους εγκαταστάσεις με πειραματόζωα, φάρμες, κ.ά., και στόχο έχει, όπως αναφέρει και ο τίτλος της, την απελευθέρωση των ζώων. Η οργάνωση αυτή ενώ χρησιμοποιεί βία, δεν στρέφει ποτέ αυτή τη βία εναντίον ανθρώπων, αλλά μόνο εναντίον ιδιοκτησιών (δηλαδή εγκαταστάσεων, εργαστηρίων κλπ.). Γράφει λοιπόν ο Μπεστ για το Μέτωπο και για το ζήτημα της βίας:
Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι καταργητιστές στις ΗΠΑ παρέβησαν κάθε νόμο που προστάτευε την ιδιοκτησία σκλάβων και χαρακτηρίστηκαν από τον τύπο ως βίαιοι εγκληματίες. Σήμερα θεωρούμε αυτούς τους καταργητιστές ήρωες και μπροστά από την εποχή τους. Ελπίζουμε ότι η ιστορία θα αντιμετωπίσει το Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων ως τέτοιο, και ότι το Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων θα αποδειχτεί αντάξιο αυτής της τιμής.[21]
Κλείνοντας, αξίζει να σημειώσουμε αναφορικά με τις θέσεις του Μπεστ ότι, αν και δεν συγκροτούν μια καθαρά νέα θεωρία, ωστόσο το στοιχείο της έντονης σύνδεσης με την πολιτική γενικότερα και την πολιτική οικολογία ειδικότερα, όσο και η ανάδειξη της ανάγκης για ενοποίηση του αγώνα απελευθέρωσης ανθρώπων και μη ανθρώπων κάτω από τη σημαία της ολικής απελευθέρωσης, σηματοδοτούν μια σημαντική και διακριτή τάση. Μάλιστα, αυτή η τάση μπορεί να αποτελέσει ένα καταλληλότερο πλαίσιο για το σύγχρονο κίνημα που υπερασπίζεται τα ζώα, τουλάχιστον εκείνης της τάσης του κινήματος που θέλει να κάνει τις αναγκαίες συνδέσεις με την πολιτική και την ανάγκη για την αποτίναξη των δεσμών του καπιταλισμού και της κυριαρχίας.
[1] Best, Steven, “Murray Bookchin’s Theory of Social Ecology: An Appraisal of the Ecology of Freedom”, Organization & Environment 11(3), 1998, σσ. 334-353.
[2] Best, Steven, Επικεντρώνοντας στα Ζώα, Η Ηθολογία και ο Παρωχημένος Ανθρωπισμός της Αριστεράς, Αθήνα, μπροσούρα, σ. 20. Ο Μπούκτσιν δεν ήταν «κραυγαλέος ειδιστής», αλλά ως ένας γνήσιος εκπρόσωπος της πολιτικής οικολογίας θεωρούσε το ζήτημα των ζώων απλώς μια υποενότητα του ευρύτερου πολιτικού προτάγματος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τηρούσε μια επιλεκτική αδιαφορία απέναντι στο ζήτημα. Σε προσωπική μας συνάντηση το 2004, όταν του είπα ότι είμαι χορτοφάγος μου απάντησε «Μπράβο! Κάνεις πολύ καλό στην υγεία σου. Αλλά να κόψεις και το κάπνισμα!». Ήταν έκπληξη για μένα αυτή η τόσο απλοϊκή απάντηση σε μια τόσο σοβαρή ηθική και πολιτική στάση, όπως είναι η χορτοφαγία και ο βιγκανισμός, αλλά θεωρώ ότι η φιλοσοφία του γενικά είναι μη ανθρωποκεντρική και μη ειδιστική, αν και πολύ μακριά από τη λογική των δικαιωμάτων των ζώων.
[3] Best, Steven, “Total Liberation: Revolution for the 21st Century”, στο Έλενα Παπανικολάου (επ.), Περιβάλλον, Κοινωνία, Ηθική (Τόμος Πρακτικών 2ης Διεθνούς Ημερίδας Περιβαλλοντικής Ηθικής), Αειφορία, Αθήνα 2010, σ. 62.
[4] Best, Steven, “Rethinking Revolution: Animal Liberation, Human Liberation, and the Future of the Left”, The International Journal of Inclusive Democracy, Vol. 2, No. 3, June 2006.
[5] Best, Steven, “Rethinking Revolution”.
[6] Fotopoulos, Takis & Sargis, John, “Human Liberation vs Animal “Liberation””, The International Journal of Inclusive Democracy 2(3), 2006.
* Σημείωση δική μου: Πρόκειται για την καταδίκη επτά μελών της οργάνωσης SHAC (Stop Huntingdon Animal Cruelty) στις ΗΠΑ όχι επειδή προέβησαν σε κάποιες βίαιες ενέργειες, αλλά επειδή παρακινούσαν τους πολίτες στην άμεση μη βίαιη δράση για το κλείσιμο ενός εργαστηρίου με πειραματόζωα.
[7] Best, Steven, Επανάσταση για τον 21ο Αιώνα, μτφρ. Κώστας Αλεξίου, Κυαναυγή, Αθήνα, υπό έκδοση.
* Σημείωση δική μου.
[8] Best, Steven, Επανάσταση για τον 21ο Αιώνα.
[9] Best, Steven, “Total Liberation: Revolution for the 21st Century”, σσ. 60-65. Ειδικά, για την εχθρική στάση της μαρξιστικής αριστεράς, αλλά και της ίδιας της μαρξικής φιλοσοφίας, στο ζήτημα των άλλων ζώων βλ. και Καραγεωργάκης, Σταύρος, Περιβαλλοντική Φιλοσοφία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, σσ. 85-110, αλλά και για την προβληματική στάση του Μπούκτσιν σχετικά με το ζήτημα βλ. και Καραγεωργάκης, Σταύρος, Περιβαλλοντική Ηθική και Πολιτική Οικολογία, Οι Υποχρεώσεις μια Οικολογικής Κοινωνίας Απέναντι στον μη Ανθρώπινο Κόσμο, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2006, σσ. 191-237. Άλλωστε, για μια απόρριψη της λογικής των δικαιωμάτων των ζώων από έναν εκπρόσωπο της κοινωνικής οικολογίας βλ. Staudenmaier, Peter, “Ambiguities of Animal Rights”, Communalism 5, Μάρτιος 2003.
[10] Best, Steven, Επανάσταση για τον 21ο Αιώνα.
[11] Ό.π.
[12] Ό.π.
[13] Best, Steven, “Total Liberation: Revolution for the 21st Century”, σ. 51.
[14] Ό.π., σ. 52.
[15] Ό.π., σ. 67.
[16] Ό.π., σσ. 70-71.
[17] Best, Steven, “Τα Δικαιώματα των Ζώων και η Ηθική Πρόοδος: Ο Αγώνας για την Ανθρώπινη Εξέλιξη,” στο Άννα Λυδάκη & Γιάννης Μπασκόζος (επ.), Περί Ζώων, Με Λογική και Συναίσθημα, Ψυχογιός, Αθήνα, 2011, σσ. 333-334.
[18] Ό.π., σ. 336.
[19] Best, Steven, Επανάσταση για τον 21ο Αιώνα.
[20] MacLeod, Donald, “Britain uses hate law to ban Animal Rights Campaigner”, The Guardian, 31 Αυγούστου, 2005.
[21] Best, Steven & Nocella, Anthony J., “Κάτω από την κουκούλα: Αποκαλύπτοντας το Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Ζώων (ALF)”, σ. 309.
Ευχαριστούμε πολύ τον Σταύρο Καραγεωργάκη που μας έδωσε την άδεια να δημοσιεύσουμε το κεφάλαιο αυτό από το βιβλίο του “Τα ζώα στα πλοκάμια της ηθικής“, το οποίο φυσικά σας προτείνουμε να αγοράσετε. Μια παρουσίαση του βιβλίου με άλλα δυο αποσπάσματα, που αναρτήσαμε στο παρελθόν, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.
Η σελίδα του βιβλίου στο facebook εδώ. Και η σελίδα της παρουσίασης του βιβλίου που θα λάβει χώρα στην Αθήνα στις 8/6 εδώ.
** Μπορείτε να δείτε δυο στιγμιότυπα ομιλιών του Στιβ Μπεστ (τρίλεπτα) με Ελληνικούς υπότιτλους, που την επιμέλειά τους ανέλαβε η Τίνα Πετριτσοπούλου, εδώ κι εδώ.