Μπορεί για κάποιους να είναι ευνόητο πως ένα ον που ζει και αναπνέει μπορεί να βιώσει και το αίσθημα του πόνου, ωστόσο, όσον αφορά στα ψάρια, το θέμα αυτό είναι ακόμα υπό συζήτηση, και μάλιστα έντονη. Έτσι πολλοί αναρωτιούνται «αν τα ψάρια μπορούν να νιώσουν πόνο».
Η βιολόγος θαλάσσιου περιβάλλοντος Stephanie Rose, επιδιώκει, σε άρθρο της στην ιστοσελίδα Modest Fish, να απαντήσει στην ερώτηση, παρουσιάζοντας έρευνες που έχουν γίνει σχετικά με το πως το σύστημα ενός ψαριού ανιχνεύει και αντιδρά στον πόνο συγκριτικά με τον αντίστοιχο μηχανισμό στον άνθρωπο.
Τι είναι ο πόνος;
Ο πόνος, όσο δυσάρεστη και αν είναι η αίσθηση του, στην πραγματικότητα επιτελεί έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Μας πληροφορεί για το αν έχουμε πληγωθεί έτσι ώστε να προστατεύσουμε την τραυματισμένη περιοχή με σκοπό να αποφευχθεί η περαιτέρω ζημιά. Συνιστά επίσης έναν ευνοϊκό παράγοντα κατά τη διαδικασία της φυσικής επιλογής, με την έννοια ότι ένα ζώο που μπορεί να περιορίσει την ζημιά που του προκαλείται είναι πιο πιθανό να ανακτήσει τις δυνάμεις του και να επιβιώσει.
Αλλά τι είναι στην πραγματικότητα ο πόνος;
Όταν ένα μέρος του σώματος τραυματίζεται, ειδικοί υποδοχείς που βρίσκονται πάνω στο δέρμα, δέχονται ερέθισμα, το οποίο ενημερώνει το σώμα πως κάτι προκαλεί βλάβη σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Εν ν συνεχεία ένα σήμα που μεταφέρει αυτήν την πληροφορία στέλνεται μέσω νευρώνων στον νωτιαίο μυελό.
Αυτό πυροδοτεί μια αντανακλαστική αντίδραση με σκοπό (το μέρος του σώματος που πληγώθηκε) να ξεφύγει από την πηγή της βλάβης. Όλα αυτά συμβαίνουν αυτόματα και η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως το ενστικτώδες μέρος της της απόκρισης του πόνου.
Αλλά μόνο την στιγμή που φτάνει το σήμα στον εγκέφαλο γίνεται ο πόνος αισθητός και λαμβάνει χώρα η πλήρης αντίληψη του πόνου. Συνήθως χρειάζεται περίπου δύο δευτερόλεπτα μέχρι να καταγραφεί ο πόνος και να γίνει αισθητός, ανάλογα με τον βαθμό του τραύματος που έχει γίνει.
Εξάλλου, ο πόνος είναι σχετικός. Κάτι που μπορεί να είναι βασανιστικό για κάποιον, θα μπορούσε να είναι μια μικρή ενόχληση για κάποιον άλλο. Το ίδιο συμβαίνει και στα ζώα.
Ο πόνος στα ψάρια
Αδιαμφισβήτητα τα ψάρια διαθέτουν την αντανακλαστική αντίδραση στον πόνο, που αναφέρθηκε παραπάνω. Το αν μπορούν όμως να αντιληφθούν πλήρως τον πόνο θα αναλυθεί ευθύς αμέσως.
Αυτό είναι ένα διφορούμενο ζήτημα, και ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι πιστεύουν πως τα ψάρια δεν έχουν την ικανότητα να νιώσουν πόνο. Μια έρευνα που έγινε σε ψαράδες από τη Βόρεια Αμερική οι οποίοι χρησιμοποιούν αγκίστρι έδειξε ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό αυτών είχαν την άποψη ότι τα ψάρια πονάνε.
Τα ψάρια έχουν την ίδια βασική δομή με τα θηλαστικά, δηλαδή και με εμάς. Έχουν σπονδυλική στήλη, αισθήσεις και ακόμα και ένα νευρικό σύστημα που στελεχώνει έναν εγκέφαλο. Έτσι, θα μπορούσε να έχει βάσιμους λόγους κάποιος να πιστεύει ότι βιώνουν τον πόνο με τον ίδιο τρόπο που ένα θηλαστικό θα το έκανε.
Αλλά λόγω των αντανακλαστικών αντιδράσεων, είναι πιθανό ένα ζώο να αντιδράσει σε ένα αρνητικό ερέθισμα, όπως είναι μια πληγή στο δέρμα, χωρίς να αισθάνεται πραγματικά πόνο. Για να καταλάβουμε ακριβώς αν ένα ψάρι αισθάνεται τον πόνο, πρέπει να καταλάβουμε αν απλώς το σώμα αντιδρά αντανακλαστικά σε ένα ερέθισμα ή αν εμπλέκεται και ο εγκέφαλος.
Η Αμερικανική Κτηνιατρική Ένωση (AVMA) συμφωνεί με το τελευταίο και δηλώνει ότι «οι ενδείξεις πως τα ψάρια αντιδρούν στον πόνο απλώς αντανακλαστικά έχουν αντικρουσθεί από μελέτες που καταδεικνύουν την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου ως ανταπόκριση στο ερέθισμα».
Σύμφωνα με την AVMA, τα ψάρια θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται κατά τον ίδιο τρόπο με τα υπόλοιπα σπονδυλωτά ζώα όσον αφορά στον πόνο και την ανακούφιση από αυτόν.
Είναι αλήθεια ότι τα ψάρια εμφανίζουν όλες τις ενδείξεις ότι νιώθουν πόνο. Είναι ικανά να μάθουν να αποφεύγουν επίπονα ερεθίσματα και να αναζητούν την ανακούφιση όταν πονέσουν. Τα στοιχεία που δείχνουν ότι ένα ψάρι νιώθει πόνο είναι πλέον αρκετά.
Στοιχεία που αποδεικνύουν τον πόνο στα ψάρια
Με το πέρασμα των χρόνων έχουν γίνει διάφορες έρευνες σχετικά με το αν τα ψάρια αισθάνονται πόνο. Οι έρευνες αυτές αποδεικνύουν την ύπαρξη αφενός της ασυνείδητης αντίδρασης στον πόνο αλλά και της ενσυνείδητης ανάμεσα σε διάφορα είδη ψαριών.
Το 2003 η Victoria Braithwait και οι συνεργάτες της απέδειξαν ότι οι πέστροφες έχουν τις νευρικές ίνες που χρειάζονται ώστε να στέλνουν τα σήματα του πόνου από τα νεύρα στον νωτιαίο μυελό. Συγκεκριμένα έλεγξαν την περιοχή γύρω από το στόμα, η οποία, όπως μπορεί κάποιος να φανταστεί, επηρεάζεται περισσότερο όταν το ψάρι πιαστεί από το αγκίστρι. Η πέστροφα επίσης κατέχει διάφορους υποδοχείς πόνου που αντιδρούν σε επίπονα ερεθίσματα.
Μια άλλη έρευνα που διεξήχθη από την Lynne Sneddon, έφερε στο φως περαιτέρω στοιχεία σχετικά με τον πόνο στα ψάρια. Το πείραμα είχε ως εξής: μια ομάδα ψαριών (ζεβρόψαρα) τοποθετήθηκε σε ένα ενυδρείο με δύο ξεχωριστούς θαλάμους. Ο ένας θάλαμος ήταν διακοσμημένος με βράχια και βλάστηση ενώ ο άλλος ήταν άδειος. Τα ψάρια είχαν την ελευθερία να κινούνται και στους δύο αυτούς θαλάμους. Όπως μπορεί κάποιος να φανταστεί, τα περισσότερα από αυτά παρέμεναν στη μεριά που είχε τα διάφορα αντικείμενα όπου είχαν την δυνατότητα να βρουν κρυψώνες. Στη συνέχεια, χορήγησε σε κάθε ψάρι είτε ένα αλατούχο διάλυμα, το οποίο ήταν ακίνδυνο, είτε ένα οξύ. Αρχικά, όλα τα ψάρια παρέμειναν στον γεμάτο θάλαμο μέχρι που αυτή περιέχυσε ένα παυσίπονο μέσα στον άδειο θάλαμο. Μόνο τα ψάρια στα οποία είχε χορηγηθεί το οξύ μετακινήθηκαν σε αυτό το θάλαμο και παρέμειναν εκεί μέχρι να αναρρώσουν πλήρως. Με αυτόν τον τρόπο αποδεικνύεται ότι όχι μόνο τα ψάρια ένιωθαν πόνο αλλά επίσης ότι ενεργά αναζητούσαν ανακούφιση από αυτόν.
Τα στοιχεία λοιπόν που αποδεικνύουν την ύπαρξη πόνου στα ψάρια είναι αρκετά δυνατά. Αλλά υπάρχουν επίσης και στοιχεία ότι ένα ψάρι έχει την ικανότητα να ενημερώσει τα υπόλοιπα για την ύπαρξη κινδύνου ώστε να τον αποφύγουν.
Αποφυγή του πόνου: σημαίνοντας τον συναγερμό
Το 1938, ο Karl von Frisch, ανακάλυψε ότι κάποια είδη ψαριών εκλύουν, παρουσία κινδύνου, ένα χημικό που λειτουργεί ως συναγερμός. Όταν κατά λάθος τραυμάτισε ένα από τα ψάρια που εξέταζε, παρατήρησε ότι τα άλλα ψάρια μέσα στο ενυδρείο άρχισαν να κινούνται ασυνάρτητα και να παγώνουν στη θέση τους, μια συμπεριφορά τυπική όταν υπάρχει ο κίνδυνος από θηρευτή.
Άρχισε τότε να διεξάγει πειράματα και βρήκε ότι τα τραυματισμένα ψάρια απελευθερώνουν μια φερομόνη που λειτουργεί ως συναγερμός. Η ανίχνευση αυτής της φερομόνης προκαλεί αναστάτωση στα υπόλοιπα ψάρια καθώς ενημερώνονται για την ύπαρξη κινδύνου σε κοντινή απόσταση.
Ο Von Frisch ονόμασε τις φερομόνες αυτές schreckstoff ή αλλιώς, κυριολεκτικά «τρομακτική κατάσταση».
Τα κύτταρα που απελευθερώνουν την φερομόνη «schreckstoff» βρίσκονται στο δέρμα και είναι πολύ ευαίσθητα. Τη στιγμή που σχίζονται, απελευθερώνεται το χημικό. Αυτό δίνει σήμα στα άλλα ψάρια και τους επιτρέπει να απομακρυνθούν από τη πηγή της ζημιάς. Με άλλα λόγια χρησιμεύει στο να αποφευχθεί ο πόνος.
Αλλά κάποιες φορές αξίζει να έρθουν αντιμέτωπα με τον κίνδυνο του να πονέσουν.
No pain no gain (Τα αγαθά κόποις κτώνται)
Ένα από τα κύρια επιχειρήματα όσων υποστηρίζουν την έλλειψη του αισθήματος πόνου στα ψάρια προέρχεται από τους ψαράδες που χρησιμοποιούν αγκίστρι. Αυτοί έχουν δει ιδίοις όμμασι ότι τα ίδια ακριβώς ψάρια έχουν πιαστεί στο αγκίστρι αρκετές φορές χωρίς να φαίνεται να καταλαβαίνουν την βλάβη που ενδέχεται να προκληθεί.
Επομένως, αν τα ψάρια πράγματι νιώθουν πόνο, γιατί εξακολουθούν να επιστρέφουν στην πηγή του πόνου γνωρίζοντας τι τους περιμένει;
Συνοπτικά, η απάντηση είναι η εξής: το έπαθλο αξίζει τον κόπο.
Η εύρεση του φαγητού μπορεί να είναι δύσκολη υπόθεση στη φύση και έτσι όταν προσφέρεται ελεύθερα από τους ψαράδες, ένα ψάρι ενδέχεται να έρθει αντιμέτωπο με τον πόνο, ειδικά αν έχει πιαστεί πριν και γνωρίζει ότι μπορεί να επιβιώσει της ταλαιπωρίας.
Σύγκριση του πόνου των ψαριών με τον ανθρώπινο πόνο
Φανταστείτε να βράζετε μια κατσαρόλα με νερό και το καπάκι της να έχει ανεβάσει θερμοκρασία. Σηκώνετε το καπάκι για να ελέγξετε το νερό και αμέσως το αφήνετε κάτω χωρίς ιδιαίτερα να το σκεφτείτε. Έχετε καεί.
Οι υποδοχείς στο δέρμα του χεριού σας έχουν πυροδοτηθεί, στέλνοντας ηλεκτρικά σήματα μέσα από τα νεύρα και οδηγώντας με τη σειρά τους σε μια αντανακλαστική απάντηση. Ένα σήμα στέλνεται στους μύες του χεριού σας, και οδηγεί στο να αφήσεις κάτω το καπάκι, την πηγή δηλαδή του πόνου. Σε αυτό το σημείο, μπορεί να τραβήξετε πίσω το χέρι για να το προστατέψετε όσο ο πόνος αρχίζει να γίνεται αισθητός.
Στο μέλλον, σε παρόμοια περίσταση θα θυμηθείτε αυτό και θα λειτουργήσετε με περισσότερη προσοχή. Ο πόνος επιτέλεσε τον σκοπό του.
Ο πόνος έτσι φαίνεται να έχει διδακτική λειτουργία. Και το ίδιο ισχύει σε πολλά ζώα. Θηλαστικά, πουλιά και ψάρια, όλα αντιδρούν στον πόνο με παρόμοιο τρόπο.
Ένα άλλο κοινό σημείο όσον αφορά την αίσθηση του πόνου του ανθρώπου και των ψαριών φαίνεται επίσης από στο πείραμα της Lynne Sneddon και τα ζεβρόψαρα στα οποία χορηγήθηκε το οξύ. Κατά τη διάρκεια του πειράματος, πριν χορηγηθεί το παυσίπονο, τα ψάρια φαίνεται να τριβόντουσαν στα τοιχώματα του ενυδρείου με σκοπό να ανακουφιστούν από την ενόχληση. Ομοίως, όταν ένα τραύμα μας έρχεται σε επαφή με λεμόνι ή ξύδι, η πρώτη μας αντίδραση είναι να πιέζουμε και να τρίβουμε την περιοχή με σκοπό να σταματήσει η αίσθηση τσιμπήματος.
Τελικές σκέψεις
Οι επιστήμονες φαίνεται να συγκλίνουν στην άποψη ότι τα ψάρια πράγματι νιώθουν πόνο. Όπως συμβαίνει και σε εμάς, αυτά αντιδρούν αφενός αντανακλαστικά στα ερεθίσματα και αφετέρου συνειδητά μέσω της συμπεριφοράς τους. Με το δεδομένο μάλιστα ότι οι ίδιοι μηχανισμοί εμφανίζονται σε όλα τα σπονδυλωτά, υπάρχει πιθανότητα να εξελίχθηκαν πρώτα τα ψάρια.
Η ζωή των ψαριών κυλά κατά μία έννοια σαν την δικιά μας. Στοχεύουν στο να αποφύγουν κάποια βλάβη, να προστατεύσουν τον εαυτό τους και να ζήσουν ακόμα μια μέρα. Επομένως γιατί να μην νιώθουν και αυτά πόνο;
Η Stephanie Rose έχει πτυχία στη θαλάσσια βιολογία και την υδρόβια παθοβιολογία από το Πανεπιστήμιο του Stirling. Έχει προηγούμενη ερευνητική εμπειρία σε αυτούς τους τομείς αλλά επιδιώκει σήμερα μια καριέρα στην επιστημονική δημοσιογραφία. Έχει γράψει για διάφορους οργανισμούς και εκδόσεις, όπως η Ένωση Aquarium Welfare Association και το περιοδικό Scientia.
Μετάφραση: Παναγιώτα Χαρατσόγλου
Ένα ακόμη άρθρο που αφορά άλλες σχετικές με τον πόνο στα ψάρια έρευνες είναι αυτό.